भूमी

भुर्र भुर्र आवाज करणाऱ्या आणि भरपूर काळा धूर सोडणाऱ्या स्कुटीला किल्ल्याचं चढण चढता चढता चांगलाच दम लागला होता. ती मात्र एक्सिलेटरवर जोर देतच होती. आज तिला उशीर करून चालणार नव्हतं. ती चिडली होती. स्वतःवर कि स्कुटीवर याचा निर्णय मात्र होत नव्हता. मनातल्या मनात ज्ञात अज्ञात सर्व देवतांची आळवणी चाललेली. अन त्यात भान हरपलेला वारा. दिशा चुकून भरकटलेला. सभोवताली सळसळणारी झाडं पाहून तिला काही क्षण वाटलं जणू काही ती आपल्यालाच डिवचताहेत. ती पुन्हा पुन्हा स्कुटीच्या आरशात पाहत होती. वळणावळणाचा रस्ता तिला सतत नवी आव्हाने देत होता मनात विचारांची अनेक वादळे घेऊन ती त्या आव्हानांना चकवत होती. खरंतर अशा प्रकारचा प्रवास तिच्या खास आवडीचा. अरुंद निर्जन रस्त्यावर सावकाश गाडी चालवणे हा तर तिचा छंदच. पण आज तिला दिलेली वेळ पाळायची होती, वेळ तिच्यासाठी महत्त्वाची नव्हती पण वेळ ज्या व्यक्तीला दिलेली होती ती व्यक्ती महत्वाची होती. उभी चढण चढून झाल्यावर तिने गाडी रस्त्याच्या कडेला उभी केली. तिने आतुर नजरेने आजूबाजूला पाहिलं. किल्ल्याच्या मुख्य दरवाजाजवळ तो उभा होता, नेहमीप्रमाणेच हाताची घडी घालून वटारल्या डोळ्यांनी तिची प्रत्येक हालचाल निरखत, तिच्या चिडक्या चेहऱ्यावर आता प्रचंड तणाव. तिने गाडीची चावी काढली. डिक्की उघडली. त्यातलं देवीच्या ओटीच साहित्य बाहेर काढलं. यावेळी न विसरता आणलेलं. गेल्या वेळी याच ठिकाणी तो त्याच्या आईला घेऊन आला होता. तिची भेट घालून देण्यासाठी. आणि त्यावेळी ती रिकाम्या हातांनी मंदिरात आली म्हणून चिडलाही होता तो. आणि अखेर त्याने स्वतःमंदिराबाहेरच्या दुकानातून तिच्या साठी ओटीचं साहित्य विकत घेतलं होतं. आज तिनेठरवलंच होतं त्याला चिडण्याची संधीच द्यायची नाही, आपल्या तयारीवरखुश होऊन ती स्वतःशीच हसली. तिने पुन्हा गाडी बंद केल्याची खात्री केली. आणि तीकिल्ल्याच्या दिशेने वळली, तिने त्याच्याकडेपाहिलं, तो हसला. तिच्या मनात प्रश्न, तो आपल्याशी हसलाकि आपल्यावर हसला. काही पावलं चालल्यानंतर ती परत गाडीकडे वळली, तिने डिक्की बंद असल्याची पुन्हा खात्री केली. आणि संधीसाधून पुन्हा स्वतःचा चेहरा आरशात न्याहाळला. ती पुन्हा वळली आता मात्र तो तिथेनव्हता. “आता आला असेलनाकावर भला मोठा राग. येऊ दे आला तर. आज याला रिकामा वेळ असला म्हणजे आजच्या दिवशीसगळं जग रिकामटेकडं असतं असं नव्हे. एवढा राग येतो तर तो आवरायलाही शिकावंमाणसानं. प्रत्येकवेळी मीच काय म्हणून नसलेली चूक मान्य करत माफी मागायची. आजत्याला बोलायचं असेल तर बोलावं त्याने मी काही बाबा रे माझ्याशी बोल असा वायफळहट्ट करणार नाही. मी म्हणजे काही बाहुली नव्हे त्याने हातात घ्यावं मनात असेल तोवरखेळावं आणि मन भरलं कि बाजूला फेकावं.. आणि मी खरंच जर बाहुली असते तर? तरी नसते गेले मी त्याच्याकडे. भातुकलीतल्या बाहुल्या तरीकधी स्वतःहून जातात आमच्याशी खेळा म्हणून सांगायला. त्याच्या गोंडसचेहऱ्याकडे पाहून लहान मुलाचं मन त्यांच्याकडे ओढ घेत. त्या स्वतःहून नाही जातकाही.” मनात उचंबळून येणाऱ्या असंख्य विचारांची असंबद्ध उच्चारणकरत ती किल्ल्याच्या पायऱ्या चढत होती. बाहुलीच्या गोंडस चेहऱ्याकडे पाहूनच तिचीनिवड करणाऱ्या एका हट्टी मुलाकडे ती स्वतःहून चालली होती. त्याला आणखी वाटपाहायला लागू नये म्हणून भराभर पायऱ्या चढल्याने तिला धाप लागली होती. पायऱ्यांवरलोळणारी ओढणी सावरत तिने डाव्या हाताला असणाऱ्या गणपतीला नमस्कार केला. गणपतीचंआणि तिचं फारसं काही सख्य नव्हतं. मात्र आज तिला त्याच्याशी बरंच काही बोलावसंवाटत होतं. ओटीच्या साहित्यातून आणलेल्या फुलांमधे ती एखादं लाल फुल मिळतं का तेशोधू लागली. अखेर एक जरा गडद रंगाचं गोंड्याचं फुल तिने निवडलं. आणि किमान आज तरीतो फटकून वागू नये अशी मनोमन इच्छा करत तिने ते फुल गणपतीच्या पायाशी वाहीलं. “जमेल तेवढा चेहरा केविलवाणा केलाय. आता तरी माझ्यावर दया कर गणराया...” ती तितक्याच केविलवाण्या स्वरात म्हणाली आणि स्वतःशीच खुदकनहसली. “मला वाटतंगणपतीशी जे बोलायचं होत ते एव्हाना बोलून झालं असावं.” काही अंतरावर उभा असलेला तो म्हणाला. “एवढी रे कसली घाई? आल्यासारखं जरा देवांनाही भेटून घे. तुला भेटून जरा त्यांनाबर वाटेल.” ती तितक्याच मिश्किलपणे म्हणाली. “आज जरा उशीर नाहीकेलास यायला? घरूनच उशिरा निघाली असशील. आणि आता म्हणशीलरस्त्याला गर्दी होती. हे छान आहे तुझं.” साऱ्याप्रश्नांची उत्तरं जर याला माहितच असतात तर हा मला प्रश्न विचारतोच कशाला? तिच्या मनात आलं. कदाचित ओठावरही आलं असतं मात्र इतक्या दिवसात तिच्या लक्षात आलं होत कि आपल्या मनातयेणाऱ्या कोणत्याच गोष्टीला त्याच्या लेखी काहीच किंमत नाही. मग बोलून वाईट कशालाव्हायचं? ती काहीच बोलली नाही. तिने काही बोलावं अशी त्याची अपेक्षाहीनव्हती. तरीही तिचं काहीही न बोलणं सुद्धा त्याला असह्य झालं होतं. “तुला आज काहीबोलायचं नाही?” तिने आश्चर्यानेत्याच्याकडे पाहिलं. “एरव्ही तुच मलाविचारतोस कि तुला जरा गप्प नाही का राहता येत? आणि तूच सांगतोयसबोल म्हणून? तू तूच आहेस ना?” त्याच्याचेहऱ्यावर एक सहज हास्य फुललं. तिच्या अशा निरागस प्रश्नांची त्याला सवय तर होती.पण त्या प्रश्नातले नित्यनाविन्य त्याला भुरळ घाली. “तुझं काहीही होणंशक्य नाही. तू जे दिवसभर स्वतःशी बोलत राहतेस ना त्याचा परीणाम आहे हा. कुठे कायबोलावं हेच कळत नाही तुला.” “आता चुकीचं तेकाय बोलले मी?” तिने आवाजात शक्य तितका कठोरपणा आणत विचारलं. “काही नाही चुकलंतुझं.” तो हसत हसत म्हणाला. “मग हसतोयस का तेतर सांग?”तिने हट्टाने विचारलं. पण त्याने मात्रतिच्याकडे लक्ष दिलं नाही. खरंतर त्याला जे सांगायचं असतं तितकचं तो सांगतो आणित्याला काही विचारण्यात काहीच अर्थ नसतो हे माहित असूनही तिच्या अंगवळणी पडलेलंनव्हतं. तिला आपल्या चुकीची कल्पना आली. त्याला आग्रह न करता ती हातातल्यारुमालाशी चाळा करत मुकाट्याने चालत राहिली. “अगं फार काहीनाही इतक्या दिवसांनी आपण भेटतोय. तेही अशा निवांत ठिकाणी. आणि तू अशी अबोला धरून.म्हणून म्हटलं आज तुला काही बोलायचं नाही का?” “इतर वेळी तर मलासतत ओरडत असतोस किती बोलतेस म्हणून.” “अगं तेव्हा एकतरमाझा बोलायचा मूड नसतो. डोक्यात वेगळं काहीतरी चाललेलं असतं नाहीतर मला खरंचतुझ्या रटाळ विषयांचा वीट आलेला असतो.” “मग आज काय माझ्यारटाळ विषयांना अवीट गोडी येणार आहे वाटतं?” ती जरा तिरकसपणेम्हणाली. हातातला मोबाईल खिशात टाकत त्याने तिच्याकडे जरा रागानेच पाहिलं. “तुला दुखवायचंनव्हतं. पण तुला जे बोलायचं असतं ते तू थेट बोलतोस. मी माझं मन मोकळं करावं म्हटलंतर तो तुला रटाळ विषय वाटतो. तू रागावतोस मी गप्प बसते. तू बोल म्हणतोस. मी बोलूलागते. तक्रार नाही करत पण माझ्यासारखं वागणं तुला जमेल?” त्याने तिच्याकडेएकटक पाहिलं. आणि न थांबणार हसू कसंबसं थांबवत तो म्हणाला, “That is one moredifference between you and me.” ती मात्रत्याच्याकडे पाहत राहिली. तिच्या प्रश्नाचं उत्तर तिला मिळालं नव्हतंच पण त्याच्यावागण्याचं नव कोडं मात्र समोर आलं होतं. ती पुन्हा एकदा गप्प. त्याने पुन्हा एकदाखिशातला मोबाईल हातात घेतला. मावळतीची वेळ होत आलेली. पिवळसर प्रकाश सर्वत्र पसरलाहोता. समुद्राच्या पाण्यावर केशरी आकाशाचे रंग उतरले होते. तिला किल्ल्याच्यातटबंदीपलीकडल्या अथांग सागराची ओढ होती. त्यावर झुकलेल्या भगव्या आकाशाची, त्यातल्या रंगबेरंगी निरनिराळ्या आकारांच्या ढगांची ओढहोती. पण तो मात्र हातातल्या मोबाईलमधे डोकं खुपसूनच तिला म्हणाला, “त्यापश्चिमेकडच्या तटबंदीजवळ जाऊ. तिथे झाडाची जरा सावली आहे. शिवाय तिथली भिंतसुद्धाबसायला जरा बरी आहे.” “अरे पण आधीदेवीचं दर्शन तरी घेऊया.” “तू मला भेटायलाआली आहेस कि देवदर्शन करायला?” आता मात्र तीचांगलीच बुचकळ्यात पडली. तिला नेमकं काय बोलावं सुचेना. तिने त्याच्या चेहऱ्याकडेपाहिलं. त्याचा चेहरा तिच्या उत्तराच्या प्रतीक्षेत होता. “अरे म्हणजे मीआलीये तुलाच भेटायला पण आता किल्ल्यावर आलोच आहोत तर देवीचं दर्शन नको का घ्यायला?” “देवीने तुझ्याकानात येऊन सांगितलंय का, कि माझं दर्शननाही घेतलंत तर मी कोपेन म्हणून.” “तसं नव्हे पण...” “तसं नव्हे पण मगकसं?” त्याने जरा आवाज चढवून विचारलं. “अरे मी... तूचिडतोस कशाला... माझं म्हणण फक्त इतकंच आहे कि आलोय इथवर तर दर्शन घेऊ. मी ओटीहीआणली आहे यावेळी...” ती अडखळतच म्हणाली. “हा नको तोशहाणपणा करायला तुला कुणी सांगितलं?” आता तो चांगलाचचिडला होता. आणि ती आणखीनच गोंधळली होती. “अरे पणगेल्यावेळी आपण आलो होतो तेव्हा तर तू किती भक्तिभावाने देवीचं दर्शन घेतलं होतंस.आणि तूच नाही का मला ओरडला होतास ओटी आणली नाही म्हणून. त्या दिवशी किती रागावलाहोतास तू. अरे म्हणून यावेळी न विसरता ओटी घेऊन आले रे मी.” “मग काय उपकारकेलेस माझ्यावर? गेल्यावेळी मी माझ्या आईला घेऊन आलो होतो. खासतुझी भेट घालून देण्यासाठी. आईला इम्प्रेस करण्यासाठी ते ओटीच नाटक होतं. एवढंसाधं कळत नाही का तुला? खरंच पुस्तकीकिडा आहेस तू.देवाने जे डोकं दिलंयत्याचा कधीतरी वापर कर.” आता मात्र तोचांगलाच चिडला होता. तिच्या डोळ्यात पाणी आलं होतं. तिला वाईटही वाटत होतं आणिसंतापही येत होता. एरव्ही तू तुझं डोकं चालवत जाऊ नकोस असं सांगणारा आज तिला डोकंवापरण्याचा सल्ला देत होता. तो रागाच्या भरात सरळ तटबंदीकडे निघून गेला. देवळाच्याआवारात ती एकटीच उभी. तिचे डोळे त्याच्या पाठमोऱ्या आकृतीकडे स्थिरावले असतानातिची सावली त्याच्याविरुद्ध दिशेने धावत होती. हातातल्याओटीच्या साहित्याकडे तिने एकक्षण पाहिलं. तिची नजर मंदिरात गेली. देवीच्या चेहऱ्यावर शांत स्मितहास्य होतं. तिने पुन्हा एकदात्याच्याकडे पाहिलं. त्याने वळून पहावं, हलकेच हसावं, आणि जवळ बोलवावं यापेक्षा अधिक तिची अपेक्षाही नव्हती. पणतो वळलाच नाही. तिनेही मग थोडं हट्टी व्हायचं ठरवलं. त्याला काय वाटेल आणि तो अजूनकिती रागवेल याचा विचार न करता तिने मंदिराच्या दिशेने पाऊल टाकले. त्या भव्यमंदिरात फारशी गर्दी नव्हती. तिने अपार भक्तिभावाने देवीची ओटी भरली. हात जोडूनत्याच्यासाठी प्रार्थना केली. मनोभावे प्रदक्षिणा घातल्या. पश्चिम दरवाज्यातूनएकक्षण त्याच्याकडेही नजर टाकली. तो कुणाशीतरी मोबाईलवर बोलण्यात व्यस्त होता. तीदर्शन घेऊन सभामंडपात आली. पंचधातूंनी बनवलेल्या सिंहाच्या प्रतिमेशेजारी ती बसली.त्याच्या अणकुचीदार दातांकडे, नखांकडे ती एकटकपाहत राहिली. प्रतिकाराची आपली सारी शस्त्र म्यान झाल्याच्या जाणीवेसोबतच तिलायाचही भान आलं की तो आपली वाट पाहतोय. तिने पुन्हा एकदादेवीसमोर हात जोडले. देवीकडे पाठ न करता ती उलट्या पावलांनी देवळाबाहेर पडली.रिकामी झालेली पिशवी तिने नीट घडी करून पर्समध्ये ठेवली. प्रसाद घेतला. तिची नजरत्याच्याकडे स्थिरावली होती. लगबगीने पावलं उचलत ती त्याच्याजवळ पोहोचली. त्यानेतिच्याकडे पाहिलं. तिने काहीही प्रतिक्रिया न देता हाताची बंद मूठ त्याच्यासमोरधरली. “प्रसाद आणलाअसशील.” तो किंचित हसत म्हणाला. तिच्या चेहऱ्यावरही हसू उमललं. “मी कितीही ठरवलंतरी फार काळ राग राहतच नाही तुझ्यावर. हे असं काहीतरी करतेस ना त्यावर काय बोलावंकळतच नाही.” त्याने प्रसादाचे फुटाणे तोंडात टाकले. “अखेर आपलं तेच खरं केलंस ना.” “आपलं तेच खरंकरण्याचा अधिकार काय फक्त तुलाच आहे? हट्टी मलाही होतायेतं.” “माहिती देतेयस कीचेतावणी?” “दोन्ही.” ती खळखळून हसत म्हणाली. आणि तोही मोकळेपणाने हसला. “आज कामावरून हाफडे का घेतलास?” तिने त्याच्याशेजारी बसत विचारलं. “तुला भेटायचंम्हणून.” त्याची नजर तिच्या चेहऱ्यावर स्थिरावली. तिची नजर मावळत्या सूर्यालानिरखू लागली. “एवढं काय काम काढलय ते विचारणार नाहीस?” “विचारलं नाही तरीतू सांगशीलच की.” ती म्हणाली. “आपलं ते साडी, वेणी, ओटी, चंद्रकोर सगळं नाटक अगदी व्यवस्थित वठलं हं. आई अगदी फुलऑंन इम्प्रेस आहे.” तो फारच खुश होता. पण त्याच्या बोलण्यानेतिच्या चेहऱ्यावरची रेषा यत्किंचितही हलली नाही. त्याचं त्याकडे लक्षही नव्हतं. तोबोलतच होता. “आई म्हणत होती.किती संस्कारी मुलगी आहे ना ती. म्हणजे तु गं. तिला अशा साध्या सरळ संस्कारी मुलीचआवडतात. बाकी माझ्या सगळ्या मैत्रिणी म्हणजे अगदीच मॉड. त्यातल्या त्यात तूच जराकाकूबाई टाईप. म्हणून तर एवढ्या सगळ्या मुलींत तुलाच choose केलं. आणि त्यात आणखी थोडी भर घालून आईसमोर प्रेझेंट केलं.बस्स. काम भागलं.” तिच्याच रुमालाला प्रसादाचे हात पुसत तोम्हणाला. ती त्याच्या चेहऱ्याकडे एकटक पहात होती. त्याच्या चेहऱ्यावर फक्त आणिफक्त आनंद होता. जिंकण्याचा. नेमकं काय जिंकण्याचा? त्याचं त्यालाचठाऊक... “अशी काय पाहतेयस? तुला आनंद नाही का झाला? मी मात्र खूप खुशआहे. आणि आईसुद्धा. तुही बोल आता तुझ्या घरी. मग आई येईलच रीतसर मागणी घालायला.” “हो आता बोलायलाचहवं मला घरी.” शून्यात लागलेली नजर न हलवताच ती म्हणाली. “बोलून टाक. आताकाही हरकत नाही.” “त्या दिवशीतुझ्या आईने मला रिजेक्ट केलं असतं तर मला माझ्या घरी हा विषय काढायची गरजच पडलीनसती ना?” “As obvious.” तिने त्याच्याकडे पाहिलं.किंचित भुवया उंचावून. त्याच्याही लक्षात आलं. बोलू नये ते बोलून गेल्याचं. “हे बघ मला अगदीचकाही तसं म्हणायचं नव्हतं. तू उगीच काही गैरसमज करून घेऊ नकोस. आई नको म्हणालीअसती तरी मी तिची समजूत काढण्याचा प्रयत्न केलाच असता ना? आणि मी माझ्या आईच्या शब्दाबाहेर नाही हे तुला माहित होतचकी. याला तू नाही म्हणूच शकत नाहीस.” तो त्याच प्रश्नार्थकचेहऱ्याने तिच्याकडे पहात राहिला. तिचा चेहरा पुन्हा निर्विकार. आता तिला समजावूनफारसं काहीच साध्य होणार नाही हे त्याच्या लक्षात आलं. आणि मग नेहमीप्रमाणेचत्याने तो विषय तिथेच थांबवला. “तू तुझ्या घरी हाविषय काढ. बघ घरचे काय म्हणतात ते. मग मी आणि आई येऊ तुमच्या घरी. आता तरी खुश?”त्याने तिची कळी खुलावी म्हणून लाडात येत विचारलं. अन् मगतिनेही ओठांवर खोटं खोटंच का होईना हलकंसं हसू आणलं. “पण येशील तेव्हाया मानेवर लोंबणाऱ्या झिंझ्या कापून ये. माझ्या घरच्यांना आवडणार नाहीत.” तिच्या यावाक्यावर तोही किंचित हसला. आपल्या केसांवर हात फिरवत तो म्हणाला, “अगं पण मलातुझ्याशी लग्न करायचंय तुझ्या घरच्यांशी नाही.” “अरे मग मलाहीतुझ्याशी लग्न करायचंय तुझ्या आईशी नाही.” “तुला वाद घालायचाआहे का माझ्याशी?” त्याने गंभीर होत विचारलं. “नाही. मलाकुणाशीच कोणताच वाद घालायचा नाही. कारण मला सारंच मान्य आहे. तुझा राग, तुझं प्रेम, तुझं फटकारणं, ओरडणं, चारचौघात फटकूनवागणं. मला सारंच मान्य आहे. आणि तक्रार करणं तर मी विसरूनच गेलेय तुलाभेटल्यापासून. असंचं वागायचं असतं ना आम्ही?” “जर तुला मी हवाअसेन तर तुला तरी किमान असंचं वागावं लागेल. माझा नाईलाज आहे.” “आणि माझा कधीचअसा असा नाईलाज होऊ शकत नाही.” तिच्या आवाजातकमालीची अस्वस्थता होती. आणि त्याच्या चेहऱ्यावर कमालीचा तणाव. “तू केव्हापासूनइतका विचार करायला लागलीस?” त्याने तिच्याखांद्यावर हात ठेवत विचारलं. “तुला हा प्रश्नविचारावासा वाटला?” “इतका विचार नकोकरूस. तुलाच त्रास होईल.” तो तिचा खांदाहलकेच दाबत म्हणाला. तिने त्याच्याकडेपाहिलं. त्याच्या चेहऱ्यावर, डोळ्यांत तिलाअभिप्रेत असणारं काहीच नव्हतं. तो तितकाच निश्चल. तितकाच शांत. घास गिळूनसुस्तावलेल्या अजगरासारखा. तिला आता असे धक्के पचवण्याची सवय झाली होती. “हम्म. बरोबर आहेतुझं. मात्र विचार मनात येतातच ना. आज सूर्यास्त झाला म्हणजे सूर्य उद्या उगवणारनाही असं नसतं ना.” “हे बघ. मलातुझ्या इतकं गोलगोल बोलता येत नाही. पण हा समोरचा अथांग समुद्र पहातेयस ना. मीतसाच आहे. त्याच्या तळाशी काय असेल हे आपण नाही सांगू शकत. बरोबर ना? अगदी तसंच आहे. माझ्या वागण्याचा, बोलण्याचा अर्थ लावण्याचा प्रयत्न करू नकोस. त्याची गरजहीनाही तुला.” “हो बरोबर आहेतुझं. तु तसा नेहमीच बरोबर असतोस. तू आहेसच मुळी समुद्रासारखा. आणि मी भूमी.” तो हसला. काहीसंकुत्सितच हसला. “अखेर माझं म्हणणंपटलं तर तुला. पटायला हवंच. अगं आता तूच विषय काढलास म्हणून मी माझं मत मांडतो.आता भूमीचेच बघ किती प्रकार. ओसाड, माळरान, नापीक, सुपीक, कातळाची, कुरणाची कितीतरीआहेत, पण भाव कशाला मिळतो सुपीक भूमीला. आणि भूमीवर जे काही उपजतंतेही कुठे असतं तिच्या हक्काचं? आता एवढे उंचपर्वत आहेत, त्यात इतक्या नद्या आहेत, भूमीचा प्रचंड प्रदेश व्यापून अखेर त्या धाव घेतात तरसमुद्राकडेच ना? इतकंच कशाला आयुष्यभर या भूमीवर पोसलेल्या माणसाच्यामृत्युनंतर त्याच्या अस्थिसुद्धा आश्रय समुद्राचाच घेतात. भूमी प्रतीक आहेत्यागाचं,समर्पणाचं, एकनिष्ठतेच.” तो ठामपणे म्हणाला. त्याला तिच्याकडूनप्रत्युत्तराची अपेक्षा नव्हती. तरीही त्याने तिच्याकडे पाहिलं. तिची नजर जमिनीकडेरोखलेली होती. एका जुनाट झाडाचं सुकलेलं मूळ वर आलं होतं. बोटाच्या नखाने त्याच्याआजूबाजूची जागा उकरत ती शांतपणे म्हणाली. “मला पुन्हा एकदातुझं सारंच मान्य आहे. पण हे मूळ पाहतोयस? या भूमीने त्यालाअजूनही उराशी कवटाळून धरलंय. झाड केव्हाच मरून गेलं असेल अथवा उन्मळून पडलं असेल. हेमूळही बघ ना कसं सुकून गेलंय. तरीही या भूमीने त्याचं अस्तित्व जपलंय. भूमीचा हाविशेष सांगायला विसरलास तू. आणि एक सांगू. अथांग समुद्राच्या तळाशी काय काय असूशकेल हे कुणीच सांगू शकत नाही. मात्र तरीही एक सत्य नाकारता येणार नाही. अथांगसागराचा तळ म्हणजे शेवटी भूमीच असते. भूमीच्याच एका विशाल पोकळीत समुद्राचा जन्महोतो. भूमीच करते प्रसंगी स्वतःला अदृश्य पण ती असते. प्रत्येकाच्या तळाशी.प्रत्येकाच्या मुळाशी. ती जपते सारंच. साऱ्याचंच जीवन आणि मरणही. ती असतेच रे तीअसतेच.” तो तिच्याकडे अवाक् होऊनपहात राहिला. तिची नजर त्या सुकलेल्या मुळावर स्थिरावली होती. बोटं मातीने माखलीहोती. आणि चेहऱ्यावर काहीसं गूढ हास्य. आता तो बुचकळ्यात पडला होता. ती भूमीबद्दलबोलत होती की स्वतःबद्दल...